“Hyni mbrenda!” është përgjigja ndaj trokitjes së lehtë mbi derë. Ne hyjmë në dhomën e Dr. Cenës, të mobiluar me modesti, në zemër të qendrës shëndetësore të komunitetit.

“Uluni,” na mirëpret Dr. Cena, duke na treguar dy karriget e zeza të vendosura përballë një tavoline të mbulume me dokumente.

“A po doni kahve?”

“Faleminderit.” Luriana dhe unë pohojmë me kokë ndërsa zëmë vend.

Ai i bën me shenjë një punonjësi shëndeti që kalonte aty, në një korridor përndryshe krejt të boshatisur, e ai kthehet shpejt me tre filxhanë kafeje turke të nxehtë. Dr. Cena është një mesoburrë që paraqet autoritet dhe dashamirësi dhe na pret ngrohtë. Ne e kemi taku disa javë më parë në një takim për përkujtimin e viktimave të luftës së Kosovës. Ishte atje që unë e pyeta nëse mund t’i merrja një intervistë për eksperiencën e tij si mjek që ka punu me gratë e mbijetuara të luftës. “Kam shum me të tregue,” tha, premtueshëm.

Ne diskutojmë për procedurën e intervistës dhe shtyjmë dokumentet për të liru pak vend për regjistruesin tim zanor mbi tavolinë.

“Gati?” pyet Luriana.

“Gati.” na përgjigjet, ndërsa heq përparsen e bardhë dhe përvesh mëngët e këmishës së tij blu. Unë shtyp butonin “regjistrim”.

“Kur nise me mendu me studiu mjekësi?” e pyes.

“Nisa me u interesu për mjekësi kur isha student në shkollë t’mesme këtu n’Rahovec,” u gjegj, “kisha aq besim në vedi sa me besu që mund të studioja e me u diplomue për mjekësi. Isha student i mirë në 1990 dhe isha gadi me dhanë provimet përfundimtare.” Dr. Cena kryqëzon krahët dhe na thotë zymtë: “Qe koha kur Federata Jugosllave po shpërbahej. Me drejtimin e Millosheviçit, nxorën ligje të reja me na hekë na shqiptarve identitetin ligjor.“ I zënë ngushtë nga regjimi diskriminues, Dr. Cena nuk mundi të jepte dot provimet dhe të mbaronte shkollën e mesme. “Si studentët e tjerë, u detyrova me dhanë provimet e maturës në Sistemin Paralel. A ke ndi për te?”

“Kam dëgjue.” i konfirmoj dhe shtoj, “Pra provimet i dhatë në shtëpinë e profesorit.”

“Pikërisht.” pohoi. “Shteti jugosllav nuk i njihte diplomat tona dhe s’mundeshe me gjetë kollaj punë pa kompromentu integritetin tand.” Duke tundë kryet teksa sillte në mend kujtimin, na sqaron, “Nëse dojshe me punu në qendër shëndetsore, duhet të kishe firmosë një dokument që ishe dakord me regjimin politik sërb. Unë s’und me e firmosë një dokument të tillë, se ishte diskriminus ndaj shqiptarve. Ne ishim qytetarë të dorës së dytë e të tretë krejt.”

Dr. Cena nisi punë tek Shoqata Nënë Tereza, e cila u ofronte ndihmë mjekësore dhe socialekonomike familjeve në nevojë dhe ndërkohë ndihmonte me ngritë degën e organizatës “Difference of Human Rights and Freedom” në Rahovec.

“Si ndikoi puna juaj për të drejtat e njeriut në praktikën tuaj mjekësore?“ pyes ndërsa pi kafen.

Doli që kjo ishte pyetja e fundit për gjithë orën në vazhdim. Unë dhe Luriana dëgjonim me vëmendje, duke na u përzi ndjenjat e tmerrit dhe trishtimit, ndërsa Dr. Cena shpjegonte çfarë nënkuptonte kujdesja dhe trajtimi i pacientëve në mes të brutalitetit që po ndodhte gjatë Luftës së Kosovës.

“Kur ka nisë lufta në 1998, Sërbia e deklaroi zonën përreth Rahovecit si të lirë, të çlirueme,” shpjegoi. “Popullsia e gjashtë fshatrave u la në arrest shtëpiak, si dënim për mbështetjen e supozume të tyne ndaj Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, UÇK-së.” Ai na tregon se rreth 8000-10.000 qytetarëve iu refuzu punësimi, edukimi dhe shërbimi shëndetësor. Dr. Cena nuk qëndroi duarkryq gjatë. Filloi të organizonte një skuadër me mjekë guximtarë sa me hy në zonë dhe me hapë dy ambulanta klandestine, një në Drenoc e një Radkoc. Ai formoi dhe drejtoi gjithashtu Këshillin e Mjekëve, i cili kishte si qëllim furnizimin me barna të fshatarëve dhe mundësimin e vizitave të rregullta mjekësore.

Sidoqoftë, puna e tyne u vështirësu kur ushtarët e paramilitarët sërb nisën luftën kundra UÇK-së. “U takojshim mfshehtas. Dy pikëtakimi i kishim ngritë midis dy fshatrave dhe na mjek’t tuteshim mos sërbt na gjindnin listat ku specifikojshim cili prej na kishte me shku në cilin fshat. Nuk shkruem ma listë. Planet i kishim gojarisht. Ti ke me shku sot këtu, ti do shkojsh nesrit, ti ditën tjetër. Por mjekët tuteshin për jetën e tyne kur shkojshin në zonë. Me kohë, shumë pak mjekë mbetme që guxojshin. Çdo ditë kishte të vdekun e të plagosun; atmosfera e mbytyn n’panik. S’kishte ilaçe për të tanë.” Ai ndalet një moment për të mbledhë mendimet. “Për me ia dalë, shkojshim në dy farmaci dhe ua merrnim të tana ça kishin ilaçe. Pas lufte, i paguem një pjesë të tyne, por nuk kishim mundësi për me i pagu krejt.”

Lufta arriti qytetin e Rahovecit në korrik të 1998. Dr. Cena nuk mund të dilte shpesh nga shtëpia, për shkak të snajpersave të vendosur në çati që qëllonin njerëz duke kry punët e tyre të përditshme. Më pas nuk kishte vrasje veç në rrugë. Policia dhe paramilitarët nisën të hynin nëpër shtëpia e të torturonin, e shpesh dhe vrisnin banorët. Dr. Cena vendosi të largohet me familjen. I shpejtohet e folura teksa kujton arratisjen. “S’pari, shkuem në Pataçan, ku pashë shumë të plagosun e të vramë. Ishin xanë në pritë. Në po at’kohë, Rahovecin e kishin bombardu me drejtim nga Rugova dhe snajperat po qëllonin mbi ata që nuk ishin arratisë hala. Ka qenë një kohë në Rahovec ku s’kish mbetë kush, o kishin ikë, o kishin dekë. Disa prej snajpërave, disa prej granadave, disa prej pritave.”

Luriana dhe unë dëgjonim në heshtje, të mpime, ndërsa Dr. Cena na tregonte si lëvizte vazhdimisht, nga fshati në fshat, duke gjetë pjesëtarë të fisit të tij përgjatë rrugës. Në një moment, ai ndali duke rimendu veprimet e tij. Na tha se vendosi me lanë familjen e me u kthy në Rahovec. “Doja me pa nëse kishte të plagosun që kishin nevojë për ndihmën teme.” Me kohë, e ndërsa luftimet u rralluan, të tjerë ndoqën shembullin e tij.

Pas përjetimit të një dimri të ashpër në kushte t’vështira, pranvera erdhi dhe me të, rinisën luftimet. Në 24 mars 1999, Dr. Cena la zyrën për të drejtat e njeriut për herë të fundit dhe vazhdoi të punonte i pavarun, me kamerën e tij me vete kudo që shkonte, derisa edhe kjo u bë tepër e rrezikshme. Ai dëshmoi pasojat e masakrës në Brestovc dhe Pastasel, ndihmoi në përgatitjen e varreve të përbashkëta, ofroi ndihmën e parë dhe u mundua me qetësu njerëzit që ishin çmendë pasi ishin bërë dëshmitarë të vrasjeve dhe torturave. Ai pa më shumë nga sa mund të përballonte. “Mbaj mend një burrë që kishte ikë krejt nga mendt pasi kishte pa vrasjen e thmive në Brestovc. M’tërhekte tu thanë, “hajde me mu te vorret” ose “hajd me mu te thmitë”. Si e qetsova pak, shkova n’fshat me dokumentu ç’ka kishte ndodhë. Fshati qe bosh dhe shpitë hala tu u djegë. Kafshë të vrame kudo n’rrugë e n’gardhe. S’und me imagjinu çfar’skenet.”

Ai donte me shkrujtë për atë që kish pa, por s’mundej. Ishte tepër brutale. “Era e shpive të shkrumbueme ishte ngado. Akoma e ndij erën e gjakut. Gjaku ka erë karakteristike. Akoma i ndij edhe trupat e vdekun. Çfarë eret! S’und t’haja mish për shum kohë.”

Kur NATO filloi fushatën e bombardimit kundër Sërbisë, për të detyruar tërheqjen e saj nga Kosova në mars të vitit 1999, dhuna në terren veç u rrit. “Ndërsa NATO bombardonte prej qielli, sërbt na digjnin shpitë e vrisnin civilë.” Dr. Cena kujton panikun dhe kaosin, ndërsa njerëzit merrnin arratinë. Çfarë ka parë në këtë kohë, e ka të vështirë ta përshkruajë me fjalë, prej dhimbjes.

“U kujdesa për një burrë të plagosun randë, tu i ba injeksione edhe pse e dijsha që ushtria ish tu afrue. Ç’ka me ba, me e lanë aty? Me ndejtë me te a me ikë? E dijshe se edhe të rrijsha, ai kish me dekë prej gjakut që kish hupë. Nuk kish me pshtue. Por dhe me e lanë njaty, ishte shoku jem, komshi. Ka kenë moment shum i vshtirë.”

Ai hesht një çast para se me vazhdue, “Ka pasë herë kur më kanë pyetë, “A kam me pshtue doktorr?”, dhe e dijshe se s’mund, por i thojsha “Po mar, ke me u shnoshë! Do t’çojme n’spital.” Kur po ia lidhsha plagën një personi, më tha: “Fehmi, baj diçka, nuk muj me duru ma gjatë.” S’kisha ça me i ba hiç, “Ah mor dajë, nuk kam ça me t’ba.” i thashë.” Dr. Cena ndal së foluri dhe dëgjohet veç e qara jonë në dhomë. Tu lotue, ai vazhdon. “Ka kenë moment i vshtirë, se s’kisha ça me ba. Veç atij i kam thanë, “S’mund të baj kurrgja. Ke me dekë.””

Kur forcat e NATO-s hynë ma në fund në Rahovec me çliru qytetin, në 14 qershor 1999, Dr.Cena u bë dëshmitar i ardhjes së tyne. “Mund të nijshe njerzit tuj thirrë n’rrugë “NATO! NATO! NATO!”. Pashë një tank të KFOR-it dhe disa ushtarë të rrethuem nga gra e thmi tuj i falë lule e puthje.” Ndërsa lotët na rridhnin në faqe, Dr. Cena thotë me emocion: “A e din, kur sheh që je aq afër me lirinë, njeriu nin një gzim kaq të madh. Por pastaj nis me mendue për ata qi nuk janë ma gjallë, e sa herë ka përkujtimore të masakrave… s’mund të rri pa nis me kajtë. Njihsha kaq shumë prej tyne.” Merr frymë dhe e përfundon tregimin, “Shpesh pyes vedin, si munda un’ me ba ç’ka bana? Si nuk u tuta gjatë luftës? Por kur sheh aq shumë të vramë, i thu vedit, un muj me kenë i radhës, unë edhe muj me dekë. Kur e pranon, friga zhduket dhe vjen forca. Kur pyes vedin tesh si kam mujt me qindru, e kuptoj që ishte se kisha ra n’paqe me vedin, mund të kisha dekë e kjo më shtyu me vazhdu me ndihmue.”

Një ndjesi dërrmuese pikëllimi ka mbushur dhomën dhe për një copë here askush nuk thotë kurrgja. Nuk ka fjalë. Më në fund, zëri i Dr. Cenës pret përmes heshtjes, tund kryet si të zgjohet prej një andrre dhe thotë, “Ah, po na duhet me caktu një datë pra, për intervistën.”

Autorja: Hanna Kienzler

Përkthimi nga: Adela Radovani