Pllau

“Qitu janë familja tu mbajtë zi për dy vllazën qi kanë dekë…”

Pllau

“Njiky asht tamam nji varr i përbashkët…”

Pllau

“N’kyt varr të përbashkët mund të shohësh msusin tem dhe një msus tjetër…”

Pllau

“Qitu asht një kufomë e djegun qi gjetme…”

Pllau, pllau, pllau

“Qitu janë gra tu mbajtë zi…”

Pllau

“Nji tjetër varr i përbashkët…”

Duke qëndru në këmbë rreth një tavoline në shkollën fillore të Krushës së Madhe, ne kqyrëm fotot e kufomave të stivosura një mbi tjetrën, mbetjet e eshtrave pranë rrobave në kalbje dhe sendeve personale. Pranë tyre qenë ekspertë të mjekësisë ligjore të veshun me uniforma të bardha dhe ftyra të mbulume nga maskat, fshatarë me lopata në duar, si dhe të afërm në zi. Gjatë luftës në Kosovë, fshatarët prej Krushe kishin dokumentu me guxim veprimet e tmerrshme të kryera nga ushtarët sërb, ndërsa ata kishin vra, sakatu dhe shkatërru jetë njerëzish. Me kamera në duer, fshtarët kishin vazhdu të ishin dëshmitarë pas luftës, duke ju bashku skuadrave mjeko-ligjore të dërguara nga Tribunali i Krimeve Ndërkombëtare për ish Jugosllavinë, për të zhvarrosur varret e përbashkëta brenda dhe rreth fshatit.

Midis aktivistëve ishin mësuesit Kadri Dellova(1) dhe Refki Krasniqi. Ata më kishin ftuar bashkë me asistenten time kërkimore, Ilirjanën, tek shkolla e fshatit për të na treguar provat fotografike, dhe të ngjallnin tek ne e të na tregonin për të vdekurit, për vuajtjen dhe shkatërrimin e fshatit të tyne. Nga mbrapa një tavoline në dhomën e mësuesëve, Kadriu nxori një çantë të kuqe plot me fotografi, copa gazetash dhe dokumente të tjerë. Një nga një, ai dhe Refkiu filluan ti vendosnin fotot në tavolinë para nesh. Si me ju gjegjë horrorit të secilit imazh, veprimet e tyre ishin gjithnjë e më të vendosura, teksa çdo foto përplasej në tavolinë me një përshkrim të shkurtër si me stakato:

Pllau

“Qitu asht Refkiu me dy pathologë…”

Pllau

“Njikjo asht kafka e një thmije në bar…”

Pllau, pllau

“Njitu ku zhvarrosne trupa të masakruem…”

Pllau

“K’tu janë pjestarë të nji famljeje tu qa nji prej të vramëve…”

Pllau, pllau

“Këtu ku  kanë varrosë mbetjet e atyne qi janë identifikue…”

Pllau, pllau, pllau

“Qitu kortezhi qi transporton arkivolet për në vorre…”

Pllau

“Këtu asht kufoma e shfytyrume e shokut tem të ngushtë; kam kanë në shkollë fillore e të mesme me te…”

Pllau

“Prep, nji vorr i përbashkët me pleq ulun rrotull, tu pa mos kishin mujt me identifikue mbetjet e djemve të tyne…”

Varri i përbashkët shfaqte burra të shtrirë barkas të mbuluar nga dheu. Mund të shihje veç këpucët që shponin jashtë. Duke treguar këpucët, Kadriu identifikoi dy prej trupave- “Këtu asht Arbeni dhe ky asht Jetoni.” Para se të dëgjonim më tepër mbi dy burrat, Refkiu na tregon një tjetër fotografi që portretizonte pesë burra të shtrirë pranë njëri-tjetrit – të gjithë të goditur me plumb në kokë. E përsëri, dukeshin gati të gjallë. Mund t’i imagjinoja tek ngriheshin, fshinin pluhurin prej vetes dhe të largoheshin prej vendit. Fotoja tjetër në dorën e Refkiut ishte e trupave të tyre të djegur që ishin gjetur më pas në një varr të përbashkët.

E dëgjoja Ilirjanën duke u mbytur me neveri ndërsa u ktheu kurrizin imazheve të horrorit, për të parë jashtë nga dritarja e oborrit të shkollës, tek paralelet e ndryshkura dhe rrëshqitësja. Sa për mua, ndjeva turp dhe shok teksa i shihja fotot – imazhet e horrorit dhe shkatërrimit ngjallën një përgjigje emocionale tek unë. Duke mos ditë çka me ba, ndërsa burrat vazhdonin të hidhnin më tepër foto në tavolinë, unë reagova duke i organizuar me shpejtësi në grumbuj sipas madhësisë dhe tematikës. Nuk dija çka me thanë. Nuk mund ta imagjinoja si mund të ketë qenë. Frika, horrori, pikëllimi dhe mbijetesa.

Duke prerë heshtjen tonë, Kadriu flet si me vete, “Thjesht sund kuptoj si mund nji njiri me kry ato sene. Çka i shtyn?”

“A pe din Hanna, kajherë ndij erën e t’dekunve,” thotë Refkiu pas një tjetër heshtjeje të gjatë. Duke tundur kryet në frustim, ai vazhdon, “Lufta nuk asht veç me vra njerz.” dhe pastaj pyet, “Ku kanë hupë andrrat dhe shpresat e mija kur kam kenë gjashtmbëdhetë vjeç? Ku hupne? Kanë dekë. Dekë! S’mund ta rijetoj njat’jetë. Jeta ka ndalue. Siç po e kqyrë, ne mbijetume. Po tash, çka?”

Ëndrra të thyera. Ted Bouman, autor dhe edukator, ka shkruar për ëndrrat e thyera si humbje të imazheve të rëndësishme emocionale të vetes, të familjes ose të situatës së dikujt, – “humbja e asaj që mund të kishte qenë; braktisja e planeve për një të ardhme të caktuar, vdekja e ëndrrave [3]. Kjo është çka lufta u bën njerëzve, u grabit atyre bashkënjerëzit, gjërat që përbënin jetët e tyre, ëndrrat që ata mbartnin. Duke menduar për këto humbje, u mblodhëm rreth fotove, i futëm sërish me kujdes në çantën e kuqe plastike dhe e vumë atë pas tavolinës, larg syve.

Fotografitë e luftës janë të fuqishme, sepse sjellin të shkuarën në të tashmen dhe të ardhmen tonë. Aq sa janë një konstruksion, aq janë edhe reale. Fotografja dhe filozofja Susan Sonntag i përshkroi foto të tilla si konstrukte të së shkuarës dhe shpjegoi sesi ato mund të kuptohen në mënyra të ndryshme, duke qenë njëkohësisht ‘arkiv i së vërtetës’ sepse ‘dëshmojnë një të vërtetë, meqë një person (ishte) aty për t’i shkrepur’. Kështu, Sonntag na tregon që fotografitë janë si dokumente objektive ashtu edhe dëshmi personale, me fuqinë e qenësishme për të na kujtuar çfarë është e rëndësishme, për të treguar një ngjarje sesi ka ndodhur, për të fiksuar çfarë ka ndodhur në mendjet tona, dhe për të na bërë të besojmë te “mrekullia e mbijetesës”. Dhe kështu ndodhi me fotografitë që pamë atë ditë, sepse na rrëfyen diçka për të shkuarën e papërballueshme, për vështirësitë tona me të tashmen, për mundësinë e shërimit pas një humbjeje të tillë, dhe për padurimin për të ardhmen. ‘E tesh? kishte pytë Refkiu. Si mund të pranojmë se këto kanë ndodhur? Çfarë mund të nxjerrim prej tyre? Kur kujtojmë të shkuarën, çfarë përgjegjësie mbajmë për të ardhmen? Çfarë do duam të lëmë trashëgim pas, kur edhe ne të vdesim?  

Autore: Hanna Kienzler

Përkthimi nga: Adela Radovani

 

Nëse doni të lexoni më tepër histori mbi fotografitë dhe kujtesën në kontekstin e luftës, lexoni: “Portraits”, “The Photo Album”, “The Tape”

[1] Kadri Dellovamë vonë do bëhej përfaqësues i fshatit. Ai vdiq tragjikisht në 17 shkurt 2020.

[3] Bowman, T. (1999). Shattered dreams, resiliency, and hope: “Restorying” after loss. Ditar i humbjeve personale dhe intrapersonale, 4(2), 179-193.

[4] Sontag, Susan (2004). Regarding the Pain of Others. Penguin Books.